DeEngelse Dawn Brooke was 59 toen haar buik begon op te zwellen. In een paarmaanden tijd veranderde ze van een slanke bijna-zestiger in een opgezette oudevrouw. Kanker, dacht ze, het zal wel een gezwel zijn dat mijn buik zo dikmaakt. Maar niks was minder waar. Eenmaal bij de dokter bleek er een baby inhaar buik te groeien. Op 20 augustus 1997 beviel ze van een gezonde jongen enwerd ze in een klap de oudste moeder die op natuurlijke wijze bezwangerd was.Inclusief een vermelding in Guinness World Records.
Brookeis een zeer grote uitzondering. Normaal gesproken zijn vrouwen van haarleeftijd al lang onvruchtbaar. Dat komt omdat vrouwen op een gegeven moment inde menopauze komen. Die periode wordt ingezet gemiddeld rond het 45stelevensjaar, als er in het lichaam van een vrouw allemaal hormonaleveranderingen plaats die leiden tot een steeds lagere vruchtbaarheid. Langzaamneemt het aantal menstruaties af en zodra een vrouw een jaar lang niet meerongesteld is geworden, wordt officieel gesproken van de menopauze. Degemiddelde leeftijd dat een Nederlandse vrouw echt in de menopauze zit is 51jaar, maar de jaren daarvoor is het al erg moeilijk om zwanger te worden.
 
Hetbestaan van de menopauze fascineert evolutionair biologen al decennia. In deevolutie draait het om het doorgeven van genen, dus waarom zou je in vredesnaamde mogelijkheid om dat te doen stil zetten? De menopauze blijkt namelijk eenactief proces te zijn. Eigenlijk heeft een vrouw genoeg eitjes om tot haar zeventigstevruchtbaar te zijn, maar rond haar 45ste laat het lichaam de nog overgebleveneitjes expres afsterven om in de menopauze te komen. Waarom doet het dat?
 
Wat hebje aan oudjes?
Watwetenschappers helemaal verbaast is dat vrouwen daarna nog in leven kunnenblijven tot gemiddeld ongeveer hun tachtigste. Want wat moet je vanuitevolutionair oogpunt met een dertig jaar lange onvruchtbare periode? Bij onzenaaste verwanten gaat dat heel anders. Neem bijvoorbeeld chimpanseevrouwtjes:zij zijn vruchtbaar tot ongeveer hun veertigste en maar drie procent van allechimpansees wordt ouder dan 45. Voor een chimp die niet meer vruchtbaar is, ishet dus ook gelijk over en uit. Hetzelfde geldt voor andere apen, ook zijkennen geen lange post-reproductieve levensfase, zoals het fenomeenwetenschappelijk heet.
En dusbegonnen wetenschappers midden jaren negentig te denken dat al die onvruchtbareoma’s misschien wel een functie hadden. Zou er een evolutionair voordeel tebedenken zijn waarbij onvruchtbaar zijn gunstiger is dan nog wel kinderenkunnen krijgen? Deze vraagis de basis van dezogenaamde grootmoederhypothese, een van de bekendste en meest onderzochtetheorieën om het bestaan van de menopauze te verklaren. Volgens die theorie ishet voor oma’s te risicovol om op hoge leeftijd zelf nog kinderen te krijgen.De kans op miskramen of op nageslacht met genetische fouten is zo hoog dat hetniet opweegt tegen nog een risicovolle zwangerschap door te moeten gaan, met dekans om bijvoorbeeld op het kraambed te sterven. Maar oma’s kunnen wel heelgoed helpen bij de opvoeding van kleinkinderen en zo bijdragen aan het verhogenvan de overlevingskansen van hun nageslacht.Mensenkinderenzijn vergeleken met de meeste andere soorten nogal hulpeloos, dus elke helpendehand is welkom. Omdat kleinkinderen voor eenkwart het DNA van hun oma bij zich dragen, helpen grootmoeders zo om hun eigenDNA succesvoller te laten worden.   
 
Oma redtkleinkind
‘Er zijnbest wel een aantal aanwijzingen gevonden die deze theorie ondersteunen’, zegtNico van Straalen, hoogleraar humane evolutie aan de Vrije Universiteit inAmsterdam. ‘Het lijkt er inderdaad opdat oma’s zorgen voor meer nageslacht van hun dochter en dus voor meerdoorgegeven genen.’Onderzoek hierna is echter behoorlijk lastig.Simpelweg kijken of oma’s in de huidige samenleving zorgen voor meerkleinkinderen werkt niet. De menopauze bestaat al sinds het ontstaan van demoderne mens en de huidige samenleving en samenlevingsvormen zijn zo wezenlijkanders dan toen, dat gegevens die in de moderne samenlevingverzameld worden, nooit leiden tot betrouwbareresultaten.
 
Toch iser ook veel kritiek gekomen op de grootmoedershypothese. Zo zagen sommigeonderzoekers die vergelijkbare gegevens in andere landen onderzochten geen ofveel minder effect van oma’s op het aantal kleinkinderen. Ook vragen veelwetenschappers zich af waarom er zoveel nadelen aan de menopauze kleven als diezo’n belangrijke functie heeft. Zo leveren de hormonale veranderingen eenverhoogde kans op op onder andere botontkalking en de ziekte van Alzheimer.
Hetmeest overtuigende tegenargument is echter dat het maar helemaal de vraag is ofoma’s bij onze verre voorouders wel zo’n belangrijke rol hadden. Zo laat historischonderzoek zien dat vrouwen zodra ze trouwden, vroeger juist bij de manintrokken, waardoor de zo belangrijke oma’s van moederskant volledig uit hetzicht raakt in het gezin. Ook zijn er aanwijzingen dat in oude samenlevingenmannen meerdere vrouwen hadden, waardoor de rol van de oma veel minderbelangrijk wordt. Een extra opvoedende taak kan immers wel door de extravrouwen worden ingevuld.     
 
VanStraalen vraagt zich bovendien af hoeveel oma’s er nu eigenlijk echt waren. ‘Hoeveelmensen bereikten er 100.000 tot 200.0000 jaar geleden nu echt de omaleeftijd?’In 2000 vonden wetenschappers van de Universiteit van New Mexico in Amerikahiervoor aanwijzingen bij verschillende stammen in Afrika die nog leven als jager-verzamelaar,op vergelijkbare manier als mensen in de prehistorie. Ze ontdekten dat maar 20tot 40 procent van de mensen daar de 60 haalt. Dat lijken er te weinig om oma’seen beslissende rol in het doorgeven van genen toe te dichten. Dan zou toch eerderregel dan uitzondering moeten zijn dat een vrouw de 60 haalt. Gevondenmenselijke resten uit de steen-, brons en ijzertijd laten bovendien zien datmensen, mits ze de gevaarlijk kindertijd overleefden, gemiddeld ongeveer 55jaar werden. Het lijkt er dan ook op dat mensen vroeger dus vooral stiervenvlak nadat de vrouwen onvruchtbaar waren geworden.
 
Perfectelevenscyclus
Delaatste jaren denken steeds meer wetenschappers daarom dat de menopauzehelemaal niet is ontstaan om onvruchtbare oma’s te maken, maar om ervoor tezorgen dat moeders geen kinderen meer krijgen vlak voordat ze doodgaan. Kinderenhebben zeker 5 jaar nodig om iets van onafhankelijk van hun ouders te creëren,waardoor baby’s die laat in het leven van de moeder geboren worden, vroeger eenhele lage kans hadden om te overleven. Omdat zwangerschappen risicovol zijn, ishet beter om de energie te stoppen in de al bestaande kinderen, dan in nognieuwe aanwas met toch al lage overlevingskansen. Zulke door de evolutieingegeven onbewuste keuzes passen precies in de theorie die stelt dat alledieren hun levenscyclus geoptimaliseerd hebben. ‘Die theorie is bij mensen nogniet veel onderzocht, maar wordt wel gevonden bij bijna alle dieren’, zegt vanStraalen. ‘Door de millennia heen heeft de evolutie er voor gezorgd datgemiddelde lengte van een leven en hoe dat wordt ingevuld, precies op elkaarafgestemd zijn. Vogels bijvoorbeeld kienen precies uit hoe vaak ze hoeveeleieren leggen om de overlevingskans van hun nageslacht te maximaliseren. Zekunnen best vaker en meer eieren leggen, maar dat kan blijkbaar niet uit.’ Omdatde mens minstens vijf jaar nodig heeft om een kind onafhankelijk te maken,heeft de evolutie er blijkbaar voor gezorgd dat de vruchtbaarheid er ongeveervijf jaar voor de dood mee ophoudt. 
Maar hoezit het dan met al die 80-jarigen die er nu op aarde rondlopen? ‘Dat is eennieuw fenomeen van de laatste 150 jaar’, zegt Straalen. ‘In het laboratoriumzie je dat ratten en veel andere beesten veel ouder kunnen worden dan ze in denatuur ooit worden. De overheersende externe doodsoorzaak, in hun gevallen eenroofdier, is weggehaald, waardoor ze veel minder snel sterven.’ Onze externedoodsoorzaak zijnvooral infecties metmicro-organismen, maar door onze goede gezondheidszorg sterft tegenwoordigbijna niemand daar meer aan. Mensenworden daardoor nu eigenlijk onnatuurlijk oud.
 
Belangrijkvoor cultuur
Destrijd tussen de grootmoederhypothese en deoptimale levenscyclustheorie is op dit moment nog niet geheel gestreden,daarvoor moeten er meer gegevens worden verzameld. Maar stel dat de laatste nuwaar zou zijn, betekent dit dan dat al die oma’s helemaal nutteloos zijn? Nee,gelukkig niet. Ouderen zijn en waren heel belangrijk in het behouden vancultuur. Zij zijn in staat om kennis te bewaren en door te geven omdat ze overmeerdere generaties leven. Toen er vroeger nog geen schrift was, was zo’n rolzeer belangrijk voor de overleving van de soort.Ouderenkunnen bijvoorbeeld de kunst van het gereedschap of vuur maken voor langeretijd onthouden en doorgeven. ‘Dat maar 2 tot 4op de 10 mensen een oude leeftijd behaalde, is voor deze theorie niet erg. Datis genoeg voor cultuurbehoud’, zegt van Straalen.
Er zijnzelfs aanwijzingen dat de moderne mens vaker oud werd dan bijvoorbeeld de Neanderthaleren dat het behoud van cultuur daardoor bijgedragen heeft aan het feit dat wijer nog wel zijn en de Neanderthaler niet. Oma’s mogen dan wel geen functiehebben in het doorgeven van genen, zonder hen was de mensheid er wellichthelemaal niet geweest!
 
 
[Kader]Nuttige oma’s nu
In deprehistorie hadden oma’s dan misschien wel geen functie in het doorgeven vangenen, maar hoe zit dat nu? Haalden vroeger maar een paar mensen degrootouderleeftijd, nu zijn dat er veel meer: de kans dat een vrouw de 65 haaltligt in Nederland vlak onder de 90 procent. ‘Het zou best kunnen dat oma’s nueen belangrijkere functie krijgen’, denkt evolutionair bioloog Nico vanStraalen van de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Mensen zouden het nemen vaneen extra kind bijvoorbeeld af kunnen laten hangen van of er oppasoma’s enopa’s zijn.” Voordat je hier evolutionair iets van merkt moeten dezeomstandigheden wel honderden jaren blijven bestaan. Van de ongeveer 8000generaties die er van moderne mens zijn geweest, zijn er nu pas 4 waarbij opa’sen oma’s zo prominent aanwezig zijn. “Het duurt even voor de evolutie hieropkan reageren,” zegt van Straalen.
 
Hijdenkt bovendien dat er eerder geselecteerd wordt op een latere menopauze, omdateen extra kind een directere manier is om genen door te geven dan via deomslachtige indirecte omamanier.Een moeder van45 of 50 heeft nu zo’n kleine kans om snel te overlijden, dat er best nog eenextra kleintje bij kan op die leeftijd. De Amerikaanse onderzoeker StephenStearns van Yale University in New Haven vond hier in 2010 de eerste bewijzenvoor. Hij onderzocht verschillende generaties Amerikaanse en Australischevrouwen en vond dat de leeftijd waarop de vrouw in de menopauze kwam inderdaadopschoof. Dat betekent dat vrouwen heel langzaam maar zeker steeds laterkinderen kunnen krijgen, een uitkomst voor al die laat-beslissers. Een stukjemenselijke evolutie in actie.
 
[Kader]:De penopauze
Nietalleen vrouwen hebben last van hormonale veranderingen, bij mannen gebeurt rondhun 50ste, hetzelfde. Langzaam vermindert de hoeveelheid testosteron die zeproduceren en krijgen ze last van allerlei gebreken, zoals lusteloosheid,depressie en botontkalking. Mannen worden dan wel niet volledig onvruchtbaarzoals vrouwen, maar de potentie neemt wel af. Toch is niet iedereen het eensover de vraag of de menopauze en de penopauze, zoals de mannelijke variantheet, wel vergelijkbaar zijn. Volgens veel wetenschappers gaat de overgang bijmannen te geleidelijk, zijn de symptomen te licht en is het fenomeen nietuniverseel genoeg. Lang niet alle mannen krijgen er last van en al helemaalniet in dezelfde mate.
 
[Kader]:De menopauze in het dierenrijk.  
Langwerd gedacht dat de mens de enige soort was die een menopauze had. Toch lijkenook  andere soorten dieren ietssoortgelijks te ervaren. Tot nu toe is het waargenomen bij onder andereguppy’s, olifanten, opossums en parkieten. Maar voor al deze organismen geldt:het gebeurt alleen in gevangenschap. Tot dusver is het enige dier wat zich inenige mate kan meten met de mens, de griend, een dolfijnensoort. In 1986 alvonden Australische wetenschapers grienden in het wild die een menopauzedoormaakten en die vervolgens nog een paar jaar in leven bleven. Deonderzoekers hebben toen geen onderzoek gedaan naar het waarom van deaanwezigheid van de menopauze, maar het is bekend dat jonge grienden lange tijdafhankelijk zijn van hun moeder, net zoals dat bij mensen zo is. De menopauzezo daarom bij grienden eenzelfde rol kunnen hebben als bij mensen.